Tężec to ostra i potencjalnie śmiertelna choroba, wywoływana przez neurotoksynę produkowaną przez laseczki Clostridium tetani. Zagrożenie niosą za sobą wszelkie rany i skaleczenia, szczególnie te kłute lub miażdżone, które uległy zanieczyszczeniu. Śmiertelność w zachorowaniach na tężec jest wysoka i wynosi od 6 do 60%. Na szczęście możemy zapobiegać zachorowaniu poprzez stosowanie szczepień.
Jak dochodzi do zarażenia się tężcem?
Laseczki tężca (Clostridium tetani) powszechnie występują w glebie i wodzie, gdzie dostają się z układu pokarmowego zwierząt. Po dostaniu się do organizmu człowieka poprzez zanieczyszczone otarcia naskórka lub skaleczenia, bakterie rozpoczynają produkcję egzotoksyny, nazywanej tetanospazminą lub jadem tężcowym. Substancja ta, wykazująca powinowactwo do układu nerwowego, przedostaje się drogą nerwów do pnia mózgu i rdzenia kręgowego, gdzie blokuje wydzielanie niektórych neuroprzekaźników, takich jak glicyna czy kwas γ-aminomasłowy, tym samym wpływając na napięcie mięśni szkieletowych.
Przebieg tężca
Okres wylęgania tężca wynosi od 2 do14 dni. Tak szeroka rozpiętość wynika przede wszystkim z rodzaju rany, jej głębokości oraz stopnia zanieczyszczenia. W przebiegu choroby wyróżniamy dwie fazy.
Pierwsza z nich nazywana jest fazą zwiastunową. Obejmuje ona zarówno objawy ogólne, takie jak niepokój, wzmożona potliwość, osłabienie, bezsenność, jak i dolegliwości miejscowe, ograniczone do obszaru rany – ból, drętwienie, niekiedy sztywność mięśni. Sporadycznie choroba ogranicza się do objawów miejscowych. Najczęściej jednak z czasem przyjmuje postać uogólnioną. Do jej objawów należą:
- trudności w przełykaniu,
- szczękościsk,
- „uśmiech sardoniczny”, wynikający ze zwiększonego napięcia mięśnia okrężnego ust,
- napadowe bolesne skurcze mięśni, wywołane przez różnorodne bodźce zewnętrzne – światło, dźwięk, dotyk; jeżeli obejmują przeponę, mogą doprowadzić do zatrzymania oddechu; skurcze mogą wywoływać napadowe prężenie całego ciała, tzn. wygięcie do tyłu w formie łuku,
- nadciśnienie tętnicze wraz z przyspieszeniem rytmu serca na zmianę z niskim ciśnieniem i rzadkoskurczem,
- arytmia serca,
- zatrzymanie moczu,
- rozszerzenie źrenic,
- gorączka.
Do rzadkich postaci choroby należy: tężec mózgowy oraz tężec noworodkowy.
Tężec mózgowy dotyczy pacjentów, u których bakterie dostały się do organizmu w wyniku uszkodzenia skóry na powierzchni głowy. Objawy obejmują głównie osłabienie poszczególnych mięśni twarzy, zaopatrywanych przez zaatakowany nerw.
Natomiast tężec noworodkowy występuje głównie u noworodków urodzonych w ciężkich warunkach sanitarnych. Wynika z zanieczyszczenia kikuta pępowiny.
Zapobieganie poekspozycyjne
Postępowanie po zranieniu zależy od poziomu ryzyka zachorowania na tężec oraz czasu, jaki upłynął od ostatniej dawki szczepienia. Według obowiązującego kalendarza szczepień podaje się trzy podstawowe dawki szczepienia przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi, dawkę uzupełniającą w 2. roku życia oraz trzy dawki przypominające – w 6., 14. oraz 19. roku życia. Dwie ostatnie nie zawierają komponenty krztuścowej. Następnie zaleca się podawanie pojedynczych dawek przypominających co 10 lat.
Podstawą pozostaje oczyszczenie rany wodą z mydłem, a następnie, w razie konieczności, chirurgiczne opracowanie. Do ran o małym ryzyku zaliczamy takie, które powstały przed upływem 24 godzin, są mało zanieczyszczone oraz nie zawierają tkanek martwiczych. Potencjalnie niebezpieczne są rany brudne, powstałe w wyniku ukłucia, zmiażdżenia bądź postrzału.
Poniżej opisano zalecane postępowanie w określonych warunkach:
- jeżeli od podania ostatniej dawki szczepionki przeciwtężcowej nie upłynęło 5 lat, nie ma powodu do niepokoju, w razie szczególnie dużego ryzyka zakażenia lekarz może rozważyć podanie jednorazowej dawki szczepienia;
- po upływie 5–10 lat, niezależnie od oceny ryzyka, podaje się pojedynczą dawkę szczepienia;
- jeżeli od ostatniej dawki minęło ponad 10 lat, również zaleca się jednorazową dawkę, a w przypadku rany niosącej za sobą duże ryzyko dodatkowo podaje się antytoksynę, czyli stosuje się tzw. uodpornienie czynno-bierne;
- w sytuacji, gdy pacjent nie posiada dokumentacji na temat szczepienia lub wie, że nigdy nie był zaszczepiony, przeprowadza się szczepienie według schematu podstawowego, podając dodatkowo antytoksynę w przypadku rany o wysokim ryzyku.
Rozpoznanie tężca
Postawienie diagnozy tężca opiera się wyłącznie na badaniu klinicznym i zebraniu wywiadu na temat urazu. Z uwagi na charakterystyczne objawy przeprowadzanie dodatkowych badań laboratoryjnych potwierdzających rozpoznanie nie jest wymagane.
Leczenie tężca
Podstawą leczenia tężca jest chirurgiczne oczyszczenie rany z wycięciem tkanek martwiczych oraz zastosowanie ludzkiej antytoksyny tężcowej, która po dostaniu się do krwiobiegu pacjenta wiąże się z toksyną tężca i ją unieszkodliwia.
Ponadto stosuje się antybiotyk podawany dożylnie, w tym wypadku jest to metronidazol, który zwalcza bakterie znajdujące się w ranie.
Zwykle w okresie rekonwalescencji planuje się przeprowadzenie szczepienia przeciwtężcowego. Pozostałe działania mają charakter leczenia objawowego.
Należy zapewnić drożność dróg oddechowych, w razie konieczności zastosować leki zmniejszające napięcie mięśniowe oraz zapobiegające prężeniom. Niekiedy konieczne okazuje się podłączenie pacjenta do respiratora. Stosuje się leki regulujące czynność serca, ciśnienie tętnicze oraz wyrównujące zaburzenia elektrolitowe.